از مناظرات و تبیین جایگاه امامت تا آماده سازی مردم برای عصر غیبت

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، خردسالی امام جواد علیه السلام هنگام عهده داری این منصب الهی (امامت)، پدیده ای بی سابقه بود و پیامدها و واکنش هایی در پی داشت. برخی در جبهه خودی، در میان پیروان اهلبیت، این شبهه را مطرح کردند که آیا ممکن است کسی پیش از بلوغ به مقام امامت برسد؟ در پی بروز این شبهه در محافل علمی و کلامی، جامعه شیعی دچار اضطراب و پراکندگی شد. بنابراین علّت اصلی پیدایش مناظرات در عصر آن امام همام این بود که از یک طرف، امامت حضرت به دلیل کمی سن برای بسیاری از افراد، حتّی شیعیان کاملاً ثابت نشده بود (گرچه بزرگان و دانایان شیعه بر اساس عقیده شیعه هیچ شک و تردیدی در این زمینه نداشتند) ازاین رو، برای اطمینان خاطر و به عنوان آزمایش، سؤالات فراوانی از آن حضرت می کردند.
از طرف دیگر، در آن مقطع زمانی، قدرت معتزله افزایش یافته بود و مکتب اعتزال به مرحله رواج و رونق گام نهاده بود و حکومت عبّاسی در آن زمان از آنان حمایت و پشتیبانی می کرد و از سلطه و نفوذ خود و دیگر امکانات مادی و معنوی حکومتی، برای استواری و تثبیت خطّ فکری آنان و ضربه زدن به گروههای دیگر و تضعیف موقعیت و نفوذ آنان و خدشه دار کردن مقام امامت و ولایت، به هر شکلی بهره برداری می کرد. به طوری که بسیاری از مناظرات با اقدام و نیرنگ مأمون عبّاسی برپا می شد، وی با گردآوری دانشمندان از فرقه های مختلف و ترتیب مجالس بحث و مناظره با امام جواد (ع)، کوشید آن حضرت را از نظر علمی شکست دهد.
فرقه افراطی معتزله دستورها و مطالب دینی را به عقل خود عرضه می کردند و آنچه را که عقلشان صریحا تأیید می کرد، می پذیرفتند و بقیه را رد و انکار می کردند و چون نیل به مقام امامت امّت در سنین خردسالی با عقل ظاهر بین آنان قابل توجیه نبود، سؤالات دشوار و پیچیده ای را مطرح می کردند تا به پندار خود، آن حضرت را در میدان رقابت علمی شکست بدهند! ولی در همه این بحثها و مناظرات علمی، حضرت جواد (در پرتو علم امامت) با پاسخهای قاطع و تبیین های روشنگرانه خود هرگونه شک و تردید را در مورد پیشوایی خود از بین می برد و امامت خود و نیز اصل امامت را تثبیت می نمود. به همین دلیل بعد از آن حضرت در دوران امامت حضرت هادی(ع) این موضوع (تصدی امامت در خردسالی) مشکلی ایجاد نکرد، زیرا دیگر برای همه روشن شده بود که خردسالی تاثیری در برخورداری از این منصب الهی ندارد.
تلاش اقتصادی برای رسیدگی به جامعه اسلامی
تلاش و پرداختن به فعالیت اقتصادی، از جمله کشاورزی و باغ داری، از برجسته ترین ویژگی امامان معصوم است. آنان با این روش، درس بزرگی به انسان ها داده اند. قرآن کریم می فرماید: (وَ أَنْ لَیسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی)؛ «انسان بدون کار و کوشش از چیزی بهره ای نمی برد».
سیره عملی پیامبران و امامان معصوم این بود که برای تأمین ضروریات زندگی، خود را به دیگران وابسته نمی دانستند. ائمه (علیهم السلام) با وجود داشتن مشکلات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به کشاورزی و باغ داری و حفر قنات نیز می پرداختند و درآمد حاصل از آن را برای ارتقاء معیشتی مردم صرف می کردند. آنان کشاورزی و باغ داری را از همه فعالیت ها برتر می دانستند. امام جواد (ع) چون در مقر بنی عباس در بغداد ساکن بودند، فعالیت کشاورزی نداشتند. اما امام جواد (ع) مانند پدران گرامیش به کار و کوشش و زراعت نیز می پرداخت و در مدت پانزده سالی که در مدینه تشریف داشتند، به کشاورزی در باغستان ها و نخلستان ها و صدقات جاریه جدش امام موسی کاظم (ع) مشغول فلاحت بودند.(تحليلى از زندگانى و دوران امام محمدتقى( ع)، ص 482)
از دیگر منابع مالی ائمه، مبالغی بود که خلفای زمان به عنوان مقرری برای ایشان ارسال می کردند. این سهم بیت المال بود که مخصوصاً در زمان امام نهم تا زمان زنده بودن مأمون پرداخت می شد. مأمون سالیانه یک میلیون درهم برای امام جواد (ع) مقرر کرده بود.(ابن جوزى، المنتظم فى تاريخ الأمم و الملوك، ج 11، ص 62) که در زمان معتصم (218- 227 ق) نیز به همان ترتیب ادامه یافت. حضرت این پول را مانند سایر درآمدها، صرف نیازهای جامعه اسلامی و ترویج و تبلیغ دین اسلام می کردند و امام را بر اساس همین حساب ها، جواد نامیدند؛ چون بسیار سخاوتمند و مهربان بودند.
آماده سازی مردم برای عصر غیبت
طرح مسأله غیبت، از ابتدای تاریخ اسلام است و از همه معصومان روایاتی درباره غیبت امام مهدی (عج) داریم.(منتخب الاثر، ص 312 و 316)
این مسأله در احادیث به عنوان یک سنت الهی مطرح گردیده، لذا چنان شایع و معمول شد که برخی از فرقه ها از همین مسأله سود جسته، قایل به غیبت امام خود شدند. به طورکلی، هر یک از فرقه های شیعی که در امامت یکی از ائمه توقف کردند و مسیر خود را از حق جدا ساختند، به نوعی غیبت امام خود را طرح کردند.
ائمه (علیهم السلام) برای گذر شیعه از وضعیت آغازین امامت امام مهدی (عج)، همه زمینه ها را فراهم کرده بودند. یکی از این زمینه سازی ها، عدم ارتباط مستقیم امام با مردم بود. امام جواد (ع) هم به این مسأله عنایت داشتند و در احادیث خود، مردم را به مسأله غیبت و مسائل مربوط به آن راهنمایی می کردند. اسماعیل بن مهران می گوید:
امام جواد (ع) دو مرتبه از مدینه به بغداد رفتند. اولین بار به حضرت عرض کردم: «فدایت شوم! من در این راه بر شما نگران هستم، امر امامت پس از شما با کیست؟» حضرت امام جواد (ع) با لبان خندان فرمودند: «آن غیبتی که گمان می کنی در این سال نیست؟...»
صَقْرُ بن ابی دُلَف هم نقل می کند که از امام جواد (ع) شنیدم که می فرمودند:
همانا برای او غیبتی است که روزهای آن زیاد و مدت آن طولانی می شود؛ پس مخلصان انتظارش را می کشند و افراد شکاک انکارش می کنند و منکران، اعتقاد به او را مسخره می نمایند. کسانی که وقت مشخص می کنند، دروغ گویند و عجله کنندگان در عصر غیبت، هلاک می شوند و تسلیم شدگان در برابر قضای الهی در عصر غیبت نجات می یابند.
چرا امام جواد (ع) به اصل وقوع غیبت تأکید فرموده اند و چرا همه امامان درباره غیبت امام مهدی (عج) روایاتی نقل کرده اند.
در پاسخ باید گفت: غیبت برای جامعه شیعه تقریباً مسأله جدیدی به حساب می آمد. این مسأله برای انبیاء گذشته نیز صورت گرفته بود، اما در جاری شدن شط امامت و ولایت، غیبت مخصوص امام زمان است. لذا ائمه این مسأله را برای حفظ شیعه بیان فرموده اند. آنان برای نجات شیعه از گرفتاری و تباهی های آخرالزمان، همواره در گوش جان شیعه بیان کرده اند که: «آخرین حجت الهی دارای غیبت است» تا از گرداب های سهمگین نجات یابند.
امام جواد (ع) در این روایت، به طولانی بودن غیبت هم اشاره می فرماید: «له غیبه یکثر ایامها و یطول امدها.»
دانستن دو ویژگی «کثرت ایام» و «طولانی بودن زمان» برای غیبت امام زمان (عج)، هشدار مهمی است که برای جامعه شیعه توجه به آن اهمیت دارد. کسب آمادگی های لازم، مهیا شدن برای مدت طولانی، از دست ندادن روحیه امید و نیفتادن در دایره تردید و...، از بهره های این فرمایش است. فرض کنید به گروهی گفته شود: رهبر شما، مدت زیادی در جمع شما نیست و به گروه دیگری نیز مشابه این سخن گفته شود. آیا نتایج این دو سخن یکی و همسان است؟ قطعا امام جواد (ع) از به کار بردن واژه «کثرت» و «طولانی» برای مدت و زمان غیبت امام مهدی (عج) هدف و منظور خاصی داشته اند که احتمال آن است عبارات بعدی گویای این مقاصد باشد.
به عبارت دیگر، شک پیدا کردن به امام زمان (عج) از آسیب های عصر غیبت است که روایات از آن نهی کرده اند. تردید به امام زمان (عج) برای عصر ظهور نیست، زیرا ایشان در آن زمان، همه هستی را روشن می سازند. بنابراین در عصر غیبت، برخی ها به سبب طولانی شدن ایام غیبت، دچار تردید می شوند که اهل بیت ما را انذار داده و از آن بر حذر داشته اند. امام جواد (ع) می فرمایند:
وای به حال شخصی که در ایام غیبت نسبت به وجود امام عصر (عج) دچار شک بشود!
در مدت طولانی غیبت، شیعیان به شش گروه تقسیم می شوند که دو گروه (مخلصان و تسلیم شدگان) اهل نجات و چهار گروه (شکاکان، منکران، تعیین کنندگان وقت و عجله کنندگان) اهل هلاکت هستند. شک ها مقدس و نامقدسند. اگر شک سبب حرکت و رسیدن به حقیقت شود، مقدس است و اگر سبب انکار و ایستا گردد، مایه هلاکت و نابودی است. امام جواد (ع) شک درباره امام مهدی (عج) را موجب انکار و هلاکت بیان فرمودند؛ زیرا مسأله مهدویت، پوشیده و دست نیافتنی نیست. اگر برای کسی دراین باره شک حاصل شود، منابع رسیدن به حقیقت بسیار روشن و در دسترس است.